Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη

Το έργο του Κοϋρέ αποτελεί υπόδειγμα για έναν νέο τρόπο προσέγγισης της επιστήμης του παρελθόντος. Στα χέρια του, η ιστορία της επιστήμης μετατρέπεται σε ιστορία των ιδεών: διαφαίνεται η ενότητα της ανθρώπινης σκέψης σε όλες τις δημιουργικές της μορφές -φιλοσοφία, θρησκεία, τέχνη, επιστήμη-, τονίζεται η αποκαλυπτική σημασία του λάθους στην επιστήμη, κατοχυρώνεται η αυτονομία της παλαιότερης γνώσης από τις σημερινές δικές μας θεωρίες. Τα συμπεράσματα στηρίζονται σε μια εξαντλητική κριτική ανάλυση των ίδιων των κειμένων των επιστημόνων του παρελθόντος, ανάλυση που έχει πολλά κοινά σημεία με τη φιλολογική κριτική.

«Εκείνοι που προσπάθησαν να πετύχουν μια επανάσταση δεν έφτιαξαν αρκετά βαθιά τα θεμέλιά της: μετέφεραν στην ονειρεμένη γη συνήθειες που ταίριαζαν με την παλαιότερη υποτέλειά τους. Οι κοινωνικές προσδοκίες τους πρέπει να ωθηθούν με δύναμη προς μια φρέσκια πραγματικότητα∙ γιατί οι ιδέες που ταιριάζουν με τη δική μας επανάσταση δεν έχουν διατυπωθεί ακόμα. Ένας καινούργιος κόσμος πρέπει να γεννηθεί∙ και δεν υπάρχει γέννα δίχως πόνο, μεγάλωμα δίχως θυσία.»
Λιούις Μάμφορντ

Στο βιβλίο αυτό ο Χορκχάιμερ προβαίνει σε δριμεία και συχνά σαρκαστική κριτική της σύγχρονης κοινωνίας, με έναν απαισιόδοξο τόνο που μπορεί να κάνει τον αναγνώστη να πιστέψει πως ήταν ένας θεωρητικός «της παρακμής». Ωστόσο, ο Χορκχάιμερ διατηρούσε πάντα την πίστη του στην αρχή ότι το άτομο κατάφερε, από την αστική εποχή και ύστερα, να αποκτήσει μια σχετική ελευθερία από οποιαδήποτε ιδεολογία, γεγονός που καθιστά την πραγματοποίηση της αυτονομίας του όχι ένα ουτοπικό όραμα αλλά συγκεκριμένη δυνατότητα.

Σε συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές, όταν μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα πραγματικό κοινωνικό κίνημα, συνειδητοποιούμε ότι οι άνθρωποι δεν αγωνίζονται για αφαιρέσεις – παρά τους τρεις βαθιά ριζωμένους στόχους της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν αγωνίζονται για αφαιρέσεις, αλλά με εικόνες. Οι σημαίες, τα σύμβολα, οι εικόνες, ο ρητορικός λόγος, ο εμπνεόμενος από την ουτοπία λόγος, όπου γεννιούνται συγκεκριμένοι στόχοι μπροστά στα μάτια του κόσμου, είναι απαραίτητα στοιχεία των κινημάτων τα οποία έχουν κάποιο αντίκτυπο στην ιστορία.

Οι δύο μεγάλοι Γερμανοί φιλόσοφοι διερευνούν στο έργο αυτό όλες τις πτυχές του ακόλουθου θεμελιακού ερωτήματος: για ποιο λόγο δεν μπόρεσε ο δυτικός πολιτισμός, παρά την εκπληκτική επιστημονική και τεχνολογική πρόοδό του, να χτίσει έναν κόσμο χωρίς πείνα, πόλεμο, δυστυχία και καταπίεση; Για τους συγγραφείς η απάντηση είναι πως οι μεγάλες καινοτομίες του πολιτισμού αυτού πληρώθηκαν με μια διαρκώς αυξανόμενη παρακμή της θεωρητικής συνείδησης. Πρωταρχικό καθήκον, επομένως, μιας αυθεντικής πολιτικής παρέμβασης, που θα απέβλεπε στην ανατροπή του καθεστώτος αυτού, είναι η συνειδητοποίηση και γνωστοποίηση της εσωτερικής λογικής του, την οποία ονομάζουν «διαλεκτική του διαφωτισμού».